Անտեր Գագասը (պատմվածք)
Շենքի բակում լսվեց երեխայի լացի ձայնը: Ծնողները դուրս
եկան ու տեսան՝ Գագասը գրկել է երեխաներից մեկին ու վազում է: Երեխան վախեցած ո՜նց էր հեկեկում… Հայրը վազեց նրանց հետևից, հասավ, վերցրեց երեխային ու ձեռքն ընկած փայտով սկսեց
հարվածել Գագասին` ասես շուն էր սատկացնում: Գլուխը պատռվեց, սկսեց արյուն հոսել: Գագասը մի կերպ փախավ կատաղած
հոր ձեռքից ու գլուխը բռնած՝ կորավ ինչ-որ
տեղ:
- Անտեր շուն, էդ ո՞ւմ երեխուն էիր
ուզում փախցնես, ո՜նց վախեցրեց երեխուս: Սատկի պրծի էլի, ո՞ւմ ես պետք, ինչի՞ ես ապրում,
այ բոմժ,- լսվեց բարկացած
մոր ճղճղոցն ու հարևանները գլուխները դուրս հանեցին լուսամուտներից:
- Բալե՛ս, շատ վախեցար, հո չվնասե՞ց քեզ:
- Չէ, պապ, դպրոցից գալիս էի, գազազած մեծ շներ հարձակվեցին վրաս,
Գագասն էլ եկավ ինձ գրկեց ու փախցրեց, շունը կծեց ոտքը, բայց ինձ բաց չթողեց ու վազելով
ձեզ մոտ էր բերում:
Հայրը հիշեց, որ Գագասը փախչելիս կաղում էր…
Գագասին բոլորը գիտեին: Արդեն ապրում էր իրենց թաղամասում մի
քանի տարի: Տուն չուներ, քնում էր հարևանությամբ գտնվող կիսաքանդ մի շինությունում,
օգնում էր սրան-նրան, ինչ-որ գործեր կատարում ու այդ կերպ պահպանում իր գոյությունը:
Մարդիկ էլ մեկ օգնում էին, մեկ հրաժարվում օգնել, մեկ խղճում էին, մեկ էլ չարացած նայում
նրա կողմը: Ու այդպես ապրում էին՝ Գագասի հետ կողք կողքի, իրենք՝ տանիքի ներքո, Գագասը՝
առանց տանիք, իրենք կուշտ ու տաք, Գագասը՝ սոված ու մրսելով…
Ձմեռ էր, ցուրտ: Գագասը նստել էր շենքի մուտքում ու մի կերպ
փորձում էր ձեռքերը տաքացնել... Մի երկու դուռ
թակեց, բայց չբացեցին, հուսահատված երրորդ դուռն էր ուզում թակել, երբ ներսից լսեց
ինչ-որ երեխայի ձայն.
- Մամ, արի մի բաժակ տաք թեյ սարքենք, տանք Գագասին, մեր մուտքի
մոտ էր, Հիմա երևի մրսում ա:
Լսեց ու քարացավ դռան մոտ: Աչքերը լցվեցին երեխայի պարզությունից,
անկեղծությունից, կամեցողությունից, բայց քիչ անց լսեց մոր ձայնը՝ «Բալե՛ս, դու հանգիստ
քնիր ու անիմաստ բաների մասին մի՛ մտածիր, վաղը դասի ես, դասերիդ մասին մտածիր»:
Լսեց, ու էլի աչքերը լցվեցին… բայց չէ, ոչ մի կաթիլ արցունք
էլ չեկավ: Սովորել էր Գագասն արդեն բախվել մարդկային սառը անտարբերությանը, սովորել
էր նրանց արհամարհական հայացքներին, սովորել էր, որ ինքը բոլորից ցածր է, անպետք մեկը,
այսինքն՝ ոչ թե սովորել էր, այլ սովորացրել էին, կյանքն էր ստիպել սովորել: Չէր նեղանում
ոչ ոքից, չէ՞ որ ամենքն էլ իրենց խնդիրներն ունեին, իրենց հոգսերը, ո՞վ հավես ու ժամանակ
ուներ իրեն լսելու…
Գագասը կուչ եկավ շքամուտքի մոտ ու կծկվելով սկսեց հիշել իր
անցած տարիները, անցած օրերը: Վախենում էր գնալ կիսաքանդ շինությունը. ձյուն էր գալիս
ու հաստատ կսառչեր, իսկ այսպես գոնե շենքի պատերը փոքր-ինչ կպահեին ձմռան սառնությունից:
Գիշերվա կեսին ինչ-որ մեկը շենք մտավ: Գագասը մի կերպ գլուխը
բարձրացրեց ու մի տաք բան խնդրեց, բայց հանդիպեց արհամարհական ինչ-որ ժեստի, ու ամեն
ինչ դարձյալ թաղվեց սարսափեցնող լռության մեջ:
Միայն ժամանակ առ ժամանակ լսվում էր
շների վայրահաչը. նրանք ի՞նչ էին ուզում, ումի՞ց էին բողոքում: Տեսնես շներն էլ են
բաժանվա՞ծ անտունների ու տնավորների, կարևորների ու անպետքների… Հա՜, նրանց մեջ էլ
կան գեղեցիկ շորեր հագնող ու ապահովվածներ ու աղբամանում մի կերպ գոյատևողներ: Առաջիններով
հիանում են, երկրորդներին քարերով ու փայտերով հարվածում, մի օր էլ սատկացնում ու շպրտում
մի աղբանոց: Այդ ե՞րբ աշխարհը հասցրեց երկու մասի բաժանվել՝ «անտեր»-ների ու «տեր ունեցող»-ների…
Չէ՞ որ երբ Նա՝ Տերը, ստեղծեց ամենքին, բոլորը համերաշխ էին, հավասար, չէ՞ որ ամենքն
էլ մի կյանք են ապրում, ու անկախ օրվա ձևից ու կերած կերակուրից, մի օր մեռնելու են
ու կանգնեն Նրա առաջ՝ հաշիվ տալու իրենց արած-չարածների համար: Ու ի՞նչ կլինի, եթե
այնտեղ՝ վերևում, հանկարծ պարզվի, որ «տեր ունեցողներ»-ը պիտի հոգ տանեին «անտեր»-ների
համար, եթե հանկարծ պարզվի, որ Գագասներն ապրում էին մեր կողքին որպես կենդանի ցուցիչներ՝
մարդասիրության, սիրո, հոգատարության, կարեկցանքի ու ողորմության…
Մրսում էր Գագասը, ու դժվար էր ասել, ցավն ավելի շատ ներսից
էր, թե դրսից. ուժեղ էր, չէր լացում, չէր նվնվում, բայց ներքուստ... չէ՜, փխրուն հոգի
ուներ Գագասը, լալիս, էր, հաճախ էր լալիս, բայց ոչ ոք երբեք արցունք չէր տեսնում նրա
աչքերին: Սիրում էր երեխաներին, բայց ոչ ոք թույլ չէր տալիս մոտենալ որևէ մեկին. ախր
իրենից հոտ էր գալիս… Ի՜նչ լավ է, չէ՞, որ մեզնից հոտ չի գալիս, ի՜նչ լավ է, չէ՞, որ
հաճախ կարողանում ենք օծանելիքի թանկարժեք բույրի ներքո չեզոքացնել, թաքցնել անտարբերության,
էգոիզմի, նախանձության ու չկամության նեխահոտը…
Գիշերվա ցրտին մի կերպ ոտքի կանգնեց ու թափվող ձյան տակ գնաց
իր կիսաքանդ շինությունը: Պառկեց մի անկյունում ու սկսեց նայել երկինք: Նայում էր,
թե ոնց էր թափվում ձյունը, ու նայելով կարծես ինքն էլ սկսում էր վերև բարձրանալ, ձուլվել
ձյանը, երկնքին: Հեքիաթային մի տեսարանի էր ականատես լինում Գագասը, տեսարան, որ ոչ
մեկ տանը նստած այդպես էլ չտեսավ: Աչքերը երկինք հառած՝ զգում էր, որ ոտքերը սառչում
են, չի կարողանում շարժվել, բայց չէր անհանգստանում. հայացքն ուղղած ձյանն ու աստղերին՝
խոսում էր նրանց հետ, պատմում իր մասին, իր կյանքի մասին. վերջապես ինչ-որ մի օր զգում
էր, որ մենակ չի, այնքա՜ն փաթիլներ ու աստղեր կային շուրջը, ու նրանք զրուցեցին ողջ
գիշեր...
- Մա՛մ, Գագասին ո՞ւր են տանում, ինչո՞ւ են էդ մարդիկ դիմակներով
ու ձեռնոցներով:
- Գագասին տանում են, որ էլ ոչ մեկին չանհանգստացնի, տղե՛ս: Տանում
են՝ հեռու մի տեղ հանգստանա բոլորից...
Շենքից բոլորը նայում էին ու հիշում նրան՝ իրենց Գագասին...
էլ չէին տեսնելու: Թվում է՝ ոչինչ էլ չպակասեց, բոլորն էլ ողջ-առողջ էին, բայց ինչ-որ
տարօրինակ թախիծ էր պատել բոլորին, ու շատերն էին ափսոսում, որ մի բաժակ տաք թեյ չէր տվել խեղճ ու անտուն թափառականին: Ո՞ւմ է պետք ուշացած ափսոսանքը...
Գագասի անկենդան մարմնի մոտ բղավում էր անտարբերությունը ու
շուրջբոլորը տարածվել էր ճչացող լռությունը, մարդ տեսակի անտարբեր ու կործանող լռությունը:
Այդ լռության պատճառով որքա՜ն կյանքեր են կործանվել… նայել ենք, նկատել, լսել, բայց
լռել… Ինչո՞ւ, որովհետև մեր հոգսը չի, մեր խնդիրը չի, որովհետև այնտեղ՝ ցեխերի մեջ
հայտնվածը մենք չենք… Մի՞թե դա արդարացնո՞ւմ
է մեր անտարբեր լռությունը…
Գագասին թաղեցին հեռու ինչ-որ մի տեղ, ոչ ոք չիմացավ նրա գերեզմանի
վայրը:
Շաբաթներ անց այն կիսաքանդ վայրում, որտեղ Գագասն էր բնակվում, գտան մի ապակե
տարա՝ մետաղադրամներով լցված՝ վրան ծռմռված տառերով գրված «Մանկատան համար»: Մի կեղտոտ
ծրար էլ գտան՝ որի մեջ ինչ-որ փաստաթուղթ. վրան մի կերպ կարդացվում էր՝ «Տրվում է Գարեգին
Սիմոնյանին առ այն, որ նա գերազանցորեն ավարտել է ........ համալսարանը»: Համալսարանի անունը լավ չէր երևում:
Ծրարի հետ գտան նաև մի նամակ՝ Գագասի նամակը.
«Ես ձեզնից մեկն էի այնքան ժամանակ, քանի դեռ ունեի տուն, մեքենաներ:
Բոլորն ինձ հարգում էին, պատվում, հրավիրում ճաշկերույթների: Իմ խոսքն ուժ ուներ, ազդեցություն:
Բայց ինչպես ասում են, կյանքը աստիճան է, ու միշտ չի, որ լինում է վերևում մնալ: Ինչ-որ
մի օր ինձնից գողացան ունեցվածքս, խաբեցին ու դուրս նետեցին սեփական տանիցս, ու ես
դարձա ձեր իմացած Գագասը: Ու երբ զրկվեցի մեքենաներից, տանից, երբ շորերս կեղտոտվեցին,
ես քիչ-քիչ զգացի, որ մարդիկ սկսեցին խույս տալ ինձնից: Այն մարդիկ, ովքեր ինձնից պարտքով
գումար էին խնդրում ժամանակին, այժմ ինձ տեսնելով երես էին թեքում, որովհետև վախենում
էին, թե գուցե խնդրեմ հաց առնել ինձ համար:
Ջնջեցի անցյալս, եկա այս քաղաք ու բոլորին ներկայացա հենց այդպես,
ինչպես կայի՝ անտուն, անտեր Գագասը: Շնորհակալ եմ բարի մարդիկ, որ գումար էիք տալիս,
հաց էիք առնում: Մի օր որոշել էի կյանքիս վերջ տալ ու մի երեխա եկավ, իր յոգուրտը տվեց
ինձ ու փախավ: Էդ երեխու արարքն ինձ ուժ տվեց՝ շարունակելու ապրել, ապրե՜ս, բալե՜ս...
Մենք՝ բոմժերս, հասարակության անպիտան ու զզվելի մասը դարձել ենք ակամա: Մի՛ շտապեք
զզվանքով նայել մեր կողմն ու քիթներդ փակել, երբ մեր կողքով եք անցնում: Չէ՞ որ ես
էլ կցանկանայի լինել ձեզնից մեկը, քնել ու արթնանալ ձեզ պես փափուկ անկողնում...
Մի՛
շտապեք արհամարհել, քանի դեռ չգիտեք իմ անցած ճանապարհը, իմ գնացած ուղին: Հետո՞ ինչ,
որ ինձ տեսնում էիք աղբամանից հաց հավաքելիս: Ես հո չէի՞ խենթանում աղբամանների համար,
պարզապես բոլորդ փակել էիք ձեր դռները, բոլորդ սկսեցիք ափսոսալ ու տնտեսել մի կտոր
չար հացը, բոլորդ հեռացաք ու ոստիկան կանչեցիք, երբ ես կանգառում փորձում էի պատսպարվել
անձրևից: Կարդացե՞լ եք չէ՞՝ «Ինչ-որ ուզում ես, որ մարդիկ ձեզ անեն, նույնն էլ դուք
նրանց արեք»: Ես շա՜տ եմ խորհել այս խոսքերի շուրջ…
Ես ձեզնից մեկն էի, բայց չընդունեցիք ինձ, ու ինչ-որ մի օր ես
դադարեցի լինել ձեզնից մեկը, դուք մնացիք որպես մարդ, իսկ ես չհասկացա էլ, թե ոնց դարձա
ոչինչ…դարձա պարոն ոչինչը: Ինձ պիտակեցիք որպես
«բոմժ», այն է՝ հասարակության չարորակ ուռուցք, որից պետք է օր առաջ ազատվել... Անտարբեր
մի՛ եղեք, մի՛ արհամարհեք ձեր նմաններին, նրանք էլ են մարդ ու նրանք էլ ապրելու իրավունք
ունեն: Մի՛ սպանեք մարդուն ձեր անտարբերությամբ, որ հետո էլ բողոքեք տարածվող նեխահոտից...
Ես էլ մարդ եմ, չէ՞, ինձ էլ մայր է լույս աշխարհ բերել, ես էլ ձեր երեխաների տարիքում
չէի պատկերացնում, որ ստիպված կլինեմ այս կիսաքանդ շենքում ինչ-որ մի օր հրաժեշտի նամակ
գրել այս կեղտոտ թղթի վրա: Առջևում ձմեռ է, ու հուսով եմ՝ կկարողանամ անցկացնել այն…»:
Հուսով էր, բայց չանցկացրեց…
Նամակն արագորեն տարածվեց համացանցում: Շատերը կարդացին, սկսեցին
խոսել այդ մասին: Հարևան քաղաքում ապրող մի ծերունի էլ, երբ լսեց նամակի ու պատմության
մասին, գլուխը տմբտմբացնելով ասաց.
- Չգիտեմ՝ ո՞վ է եղել էդ Գագասը, բայց 15-20 տարի առաջ, երբ
ես մանկատանը պահակ էի, մի մարդ եկավ Գարեգին անունով, մի հսկայական կարողություն նվիրաբերեց
մանկատան վերակառուցման համար ու անհետացավ: Կարծեմ ազգանունն էլ Սիմոնյան էր…
Ոչ ոք այդպես էլ չիմացավ, թե ով էր Գարեգին Սիմոնյանը, ինչպես
էր աղքատացել ու հայտնվել դրսում, բայց մանկատան ցուցանակի վրա ամիսներ անց հայտնվեց
հետևյալ գրառումը. «Մի՛ սպանեք մարդուն ձեր անտարբերությամբ. մանկատան լավ բարեկամ
ու բարերար՝ Գ. Սիմոնյան»:
Արմեն Նիազյան
